ՈւՐԱՐՏԱԿԱՆ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Մարտունի քաղաքից 15կմ հեռավորության վրա է գտնվում Արփա-Սեւան թունելի ակունքը: Ակունքի մոտ է գտնվում Արգիշտի թագավորի ուրարտական սեպագիր արձանագրությունը` Մենուայի որդու կառուցած քաղաքի մասին: Արձանագրությունը հայտնաբերվել է թունելի կառուցման համար իրականացված պայթյունների ժամանակ: «Արփա-Սևան» թունելը կառուցվել է 1963-1981թթ.` Արփա և Եղեգիս գետերի ջրերը Սևանա լիճ տեղափոխելու նպատակով: Թունելի ընդհանուր երկարությունը 48,3 կմ է: Ըստ նախագծի թունելի ելքը նախատեսված էր դուրս հանել Վարդենիկ գետի մոտ, ներկայիս ելքից մոտ 15 կմ հեռավորության վրա: Սակայն ելքը դուրս եկավ Ծովինար-Արծվանիստ բնակավայրերի մեջտեղում, մոտավորապես դա այն հատվածն է, որտեղ ըստ ավանդապատումի գտնվել է Ծովինարի աղբյուրը: 

ԾԱԿՔԱՐԻ ԲՆԱԿԱՆ ԿԱՄՈՒՐՋ

Ծակքար (նախկին Կոռքար), գյուղ Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզի Մարտունու տարածաշրջանում, Սևանա լճից հվ-արմ., Ծակքար գետի ստորին հոսանքի շրջանում, մարզկենտրոնից 25 կմ հվ-արլ.։ Բնակավայրը գտնվում է ծովի մակերևույթից 2000 մետր միջին բարձրության վրա։ Կամուրջը գտնվում է գյուղի հարավ-արևմտյան մասում և տեղադրված է Բախտակ գետակի ավազանում: «Կամուրջը» ձևավորվել է տրավերտինային կոնգլոմերատների ջրային էրոզիայի արդյունքում և բաղկացած է երկու կամարներից: Մեծ կամարը, որի տակով հոսում է գետը, ունի մոտ 10 մ բացվածք և 5-6 մ լայնություն: Նրան անմիջականորեն հարում է փոքր կամարը՝ 5 մ բացվածքով և 2 մ բարձրությամբ: Վերջինիս տակ՝ գետի հին հունի մեջ նկատելի են հին ջրաղացի ավերակներ:

ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

Հայ առաքելական եկեղեցի, գտնվում է Գեղարքունիքի մարզի Մարտունի քաղաքում, կառուցվել է 11-13-րդ դարերում։ Եկեղեցու կառուցման ստույգ թվականը հայտնի չէ, սակայն պահպանված խաչքարերից կարելի է ենթադրել, որ 11-13-րդ դարերի կառույց է։ 1980-ական թվականներին Ավետիք Մոմճյանի նախաձեռնությամբ իրականացվել են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքներ, սակայն իրականացված բարեգործական աշխատանքները չեն պահպանել եկեղեցու նախկին պատմաճարտարապետական տեսքը, այլ հարմարեցվել են ըստ նրա ունեցած հնարավորությունների և կիսավեր շինությունը հետագա քայքայումից փրկելու բարի ցանկությանը։ Եկեղեցին ունեցել է փայտյա ծածկ և քարե սյուներ, մուտքի առջև՝ քարե զանգակատուն՝ 2,5X3 մետր մակերեսով։ Ավետիք Մոմճյանը խորհրդային տարիներին քաղաքի գլխավոր, բայց լքված եկեղեցիները հետագա փլուզումից փրկելու համար իր միջոցներով տեղադրել է բետոնե սյուներ, ամրաններ, պանելային ու շիֆերի ծածկ, երկաթյա գմբեթ, արել է օժանդակ կցակառույցներ։ 2017 թվականին իրականացվել են եկեղեցու ներքին և արտաքին հարդարման, պատերի հարթեցման, գմբեթի վերանորոգման, բեմի սեղանի, երիցատան կառուցման, բակի հարթեցման և սալիկապատման աշխատանքները։ Խորանի վերևի նկարազարդումը և բեմի սրբապատկերները հեղինակել է որմնանկարիչ Աբրահամ Ազարյանը։ Բազմաթիվ բարեգործների աջակցությամբ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերակառուցվեց, բացվեց և վերաօծվեց, եկեղեցին վերաօծվեց ձեռամբ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինի Վանօրենի տեսուչ, գերաշնորհ Տեր-Արտակ եպիսկոպոս Տիգրանյանի և հանդիսապետությամբ Գեղարքունյաց թեմի առաջնորդական տեղապահ Տեր-Կիրակոս վարդապետ Դավթյանի։

ՍԵՎ ՍԱՐԻ ԱՍՏՂԱՅԻՆ ՔԱՐՏԵԶ

Հայաստանի հանրապետություն, Գեղարքունիքի մարզ Մարտունի համայնքի կենտրոնից հեռավորությունը 20 կմ: Աստղադիտարան կոչվող այս վայրը, եղել է գիտական կենտրոն: Այն գտնվում է Սպիտակագետի /Ագրիճա/ կամ Թմբուկայրի /Նաղարախան/ սարահարթի արեւելյան ծայրամասում, որի արեւմտյան վերջավորությունում՝ մեր կողմից անվանված Աղավնասարի վրա /հանքային ջրից ոչ հեռու/ կան մարդկանց, աղավնու, ձկների հսկա քանդակներ: Տարածքում գտնվում են տիեզերական պատկերներով կենդանակերպի համաստեղությունները և երկնային այլ լուսատուները խորհրդանշող ժայռապատկերների խմբեր: Երկնային մարմիններ պատկերող ժայռապատկերները դրոշմված են երկու մեծ, կողք-կողքի դրված սալաքարերի վրա: Պատկերների կենտրոնում արեւի ժամացույցն է, իսկ դրա շուրջբոլորը զետեղված են կենդանակերպի համաստեղությունների եւ երկնային այլ մարմինների խորհրդանշանային պատկերներ, պատկերների կենտրոնում արևային ժամացույցով: Նշված պատկերներից ոչ հեռու, տարբեր ուղղությունների վրա կան նույն հավաքական պատկերների առանձին նմուշներ, որոնք ցույց են տալիս համաստեղությունների ուղղությունները: Աստղադիտարանի արևելակողմյան ձորակում նկատելի են կլոր եւ քառանկյուն հատակագծերով բնակարանների /կացարանների/ փլվածքներ եւ դրանց շրջափակող պարիսպների մնացորդներ: Այս աստղադիտարանը ունի 7500 տարվա պատմություն և ավելի հին է քան անգլիական Ստոունհենջը: Վարդենիսի լեռնաշղթայի Սևսար լեռան հնագույն երկնադիտական համալիրը գտնվում է Գեղհովիտ գյուղից 8 կմ հարավ, 2650 մ բարձրությամբ: Ամենամեծ քարաբեկորի 6 մ2 մակերեսին փորագրված են մետրանոց շրջանաձև մի շքեղ պատկեր, երկու մարդապատկեր, ձի, օձ-վիշապներ, աստղանշաններ, կետախմբեր, բոլորակներ և այլ նշաններ` խաչեր, մահիկ, անկյունիկներ:

ԻՇԽԱՆԱՎԱՆՔ

Իշխանավանքը սրբատեղի է, որը կառուցվել է 13 դարում:  Այն գտնվում է Վարդենիկ գյուղում` Վարդենիս գետի ափին: Իշխանավանքի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են 13-14-րդ դարերի և ավելի ուշ 18-19-րդ դարերի խեցեղեն, խաչքարեր: Նաև Իշխանավանքի վերակառուցման ժամանակ օգտագործվել են հնուց պահպանված խաչքարերից մասեր:

ՎԱՆԵՎԱՆԻ ՎԱՆՔ․ ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ

Հայաստանի հանրապետություն Գեղարքունիքի մարզ, Արծվանիստ գյուղի արևելյան ծայրամաս։ Հեռավորությունը Մարտունի քաղաքից 20կմ: Հիմնադրվել է վաղ միջնադարում։ Ըստ շինարարականարձանագրության, համալիրի գլխավոր՝ Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին՝ կառուցվել է 903 թ․հայոց սպարապետ Շապուհ Բագրատունու և իր քրոջ՝Սյունյաց իշխանուհի Մարիամի կողմից։ Պատին փորագրված արձանագրության տեղեկությամբ վանքում հաստատված վանական միաբանությանը սպարապետը չորս գյուղ ու ջրաղացներ է նվիրվել։ 914 թ․Վանեվանում է թաղվել արաբական արշավանքի արդյունքում զոհված հայոց թագավոր Սմբատ Ա Բագրատունին։ Եկեղեցին և վանական համալիրը ամբողջությամբ վերականգնվել են 1983-1988 թվերին, իսկ մինչև այդ գտնվել են հողի շերտի տակ: Վանեվանը առանձնանում է Հայաստանում գտնվող այլ վանքերից նրանով, որ այն գտնվում է ձորի մեջ` կարծես թաքցված լինի մարդկանաց աչքից և համալիրը հնարավոր է լինում տեսնել միայն նրան շատմոտենալիս: Վանեվանի համալիրին կից քարանձավում պահվում է նաշ: Նաշը ծառայել է որպես դագաղ, հանգուցյալին գերեզման տանելու համար հուղարկավորությունից հետո այն վերադարձվել է եկեղեցի: Գլխավոր եկեղեցին կառուցված է կոպտատաշ բազալտից, իսկ կամարները և գմբեթը՝ տուֆից։ Ունի ներքուստ քառախորան, արևելքում զույգ ավանդատներով հորինվածք։ Պատին փորագրված արձանագրության տեղեկությամբ վանքում հաստատված վանական միաբանությանը սպարապետը չորս գյուղ ու ջրաղացներ է նվիրվել։

ՇՈՂԱԳԱՎԱՆՔԻ ԱՎԵՐԱԿՆԵՐ

Հայաստանի հանրապետություն, Գեղարքունիքի մարզ: Հեռավորությունը Մարտունի քաղաքից 3կմ: Շողոգավանքը գտնվում է Գեղարքունիքի մարզի Ձորագյուղ բնակավայրում: Համաձայն հայ պատմագիր Ստեփանոս Օրբելյանի, վանքի միաբանությունը հիմնել է Գեղարքունիքի իշխանուհի` հայոց թագավոր Աշոտ Բագրատունու դուստր Մարիամը: Նրա հովանավորությամբ գյուղի արևմտյան մասում, բարձրադիր լեռնաճյուղի վրա վաղամեռիկ ամուսնու` իշխան Վասակ Գաբուռի հիշատակին 877-886 թթ. կառուցվել է Սուրբ Պետրոս եկեղեցին` Շողագավանքը (նախկինում ավելի գործածական է եղել Շողվագավանք անվանումը): Եկեղեցուց ներկայումս կանգուն է մնացել միայն հյուսիսային պատը և արևելյան ու արևմտյան պատերի առանձին հատվածներ: Տաճարի պատերի վերին հատվածում, նրա ամբողջ պարագծով` մեկ տողով գրված է եղել շինարարական արձանագրություն, որից պահպանվել է միայն նրա առանձին հատվածներ: Արձանագրությունում ասվում է, որ Մարիամ իշխանուհին վանքին որպես կալվածք նվիրել է հարկերից ազատված Շողագա և Գներ գյուղերը:

ԱՐՄԱՂԱՆ ԼԵՌ

Հայաստանի հանրապետություն, Գեղարքունիքի մարզ Մարտունի համայնք Մադինա բնակավայր: Արմաղան լեռը գտնվում է Գեղամա լեռնաշղթայում` ծովի մակերևույթից 2829 մ բարձրության վրա: Գագաթային մասում ունի հրաբխային խառնարան, մոտ 150մ տրամագծով, որը լցված է ջրով: Լճակում հայտնվում են բազմապիսի ջրային թռչուններ։ Արմաղանի գագաթը երբեմն- երբեմն պատվում է մառախուղով: Ըստ ավանդապատումի մառախուղը իջնում է, որ փերիները իջնեն ջուր խմելու ու մնան մարդկանց անտեսանելի: Լճակի վերևի մասում եղել Է մոտավորապես 17-րդ դարում կառուցված փոքր մատուռ: 2009թ հայկական մատուռի տեղում կառուցվել է բազալտե հոյակերտ գմբեթավոր, սրբատաշ եկեղեցի, իսկ լճին հարող տարածքում` հանգստի կազմակերպման տարածք։ Արմաղանը Սասունցի Դավթի էպոսից եկող անուն է։ Հավանաբար լեռը իր գեղեցկության, բարձր լինելու և անհասանելիության պատճառով են Արմաղան կոչել ։ Արմաղանի մատուռի մասին կան տարբեր լեգենդներ: Արմաղան, Արմաղան լեռ, Աբգելսար, Աբդըլասար, Աբդլասար, Արգուլլանսար, Աբդուլնասար, Աբդուլհիսար, Աղմաղան, Մաղմաղան, հրաբխային լեռնագագաթ Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզում, Սևանա լճից հարավ-արևմուտք, Արգիճի գետահովտից հյուսիս, Գեղամա և Վարդենիսի լեռնաշղթաների սահմանագլխին։ Լեռան բարձրությունը 2829 մ է։ Գագաթին է գտնվում 50 մ տրամագծով և 1,5 մ խորությամբ փոքր լիճ։Լեռան վրա է գտնվում 2009 թվականին բազալտից կառուցված եկեղեցին, որի մուտքը սխալ տեղից է կառուցված։ Եկեղեցու տեղում նախկինում եղել է հին մատուռի ավերակներ։